Chế
độ nghị viện
Phan Thành Đạt
Chế độ nghị viện, chế độ tổng thống, lựa
chọn nào thích hợp cho Việt Nam
Tam quyền phân lập là điều kiện đầu
tiên của một Nhà nước tự do
(Điều 19 Hiến pháp Pháp, ngày 04 tháng 11 năm 1848)
Trên thế giới hiện nay có ba thể chế chính trị phổ biến,
chế độ nghị viện ở Châu Âu, chế độ tổng thống ở Châu Mỹ và chế độ độc đoán ở
các nước thiếu dân chủ. Chế độ nghị viện và chế độ tổng thống được xây dựng dựa
trên nguyên tắc tam quyền phân lập, đa đảng, có nền tư pháp độc lập và tôn
trọng quyền con người. Chế độ độc đoán hay độc tài hoạt động theo nguyên tắc
quyền lực tập trung trong tay một người duy nhất hay một nhóm người. Chế độ
chính trị thiếu dân chủ không chấp nhận tam quyền phân lập, các quyền cơ bản
của con người có thể bị vi phạm trong bất cứ hoàn cảnh nào, nếu nhà lãnh đạo
nhận thấy các quyền đó ảnh hưởng trực tiếp đến an ninh trật tự do mình thiết
lập ra, hoặc có hại đến sự sống còn của hệ thống chính trị. Các nước theo học
thuyết Mác-Lênin và các nước chọn đạo Hồi là giáo lí chính thống đều phủ nhận
thể chế chính trị phương Tây.
Thể chế chính trị phương Tây được phổ biện rộng rãi ở
nhiều nước vì đảm bảo được các quyền cơ bản của con người và là động lực phát
triển kinh tế xã hội. Dân chủ đã trở thành khát vọng của các dân tộc trong bối
cảnh toàn cầu hóa hiện nay. Thể chế chính trị phương Tây được nhiều nước ở Châu
Phi, Châu Mỹ la tinh…áp dụng.
Chế độ nghị viện là hệ thống chính trị thuần túy của Tây
Âu, nguyên tắc tam quyền phân lập tương đối được thể hiện bằng hai phương tiện
chính trị hiệu quả: quyền bỏ phiếu bất tín nhiệm và quyền giải tán Quốc hội.
Chế độ nghị viện được chia thành hai kiểu, chế độ nghị viện chịu trách nhiệm
đơn (moniste) và chế độ nghị viện chịu trách nhiệm kép (dualiste). Trong chế độ
nghị viện có trách nhiệm đơn, Chính phủ chỉ chịu trách nhiệm trước Nghị viện,
trong chế độ nghị viện trách nhiệm kép, Chính phủ chịu trách nhiệm đồng thời
trước Nghị viện và Tổng thống.
Trong chế độ tổng thống (tiêu biểu là mô hình chính trị
của nước Mỹ), hai phương tiện gây áp lực chính trị là bỏ phiếu bất tín nhiệm và
giải tán Quốc hội không tồn tại. Vì thế, chế độ tổng thống ở Mỹ được xếp loại
là thể chế chính trị theo nguyên tắc tam quyền phân lập triệt để. Chế độ chính
trị Mỹ được Hiến pháp 1787 quy định cụ thể. Các nhà lập hiến Mỹ tham khảo mô
hình chính trị ở Anh, họ theo quan điểm của Montesquieu về tổ chức quyền lực để
đảm bảo tính độc lập tương đối giữa các cơ quan (chương 7, Hiến pháp Anh, Tinh
thần luật, 1748).
Chế độ nghị viện phổ biến tại nhiều nước Châu Âu. Đặc
điểm chung của mô hình này như sau: Tổng thống được Hiến pháp trao cho các
quyền mang tính tượng trưng, trong khi đó, Thủ tướng nắm giữ quyền hành pháp
thực sự. Thủ tướng là lãnh tụ của các đảng phái chiếm đa số ghế tại Nghị viện
và nhận được sự ủng hộ của Nghị viện, để thực thi các chính sách của Chính phủ.
Chế độ nghị viện đảm bảo khá tốt các nguyên tắc dân chủ, tuy nhiên chế độ này
cũng bộc lộ một số nhược điểm. Để hình thành được một tập hợp đa số tại Nghị
viện, các đảng phái buộc phải liên minh, khi đó nhiều bất đồng về quan điểm
chính trị dễ xảy ra, liên minh trở nên mong manh và có thể tan vỡ. Điều này dễ
nhận thấy ở các nước dân chủ mới tại Đông Âu. Ở các nước như Anh, Pháp, Đức hạn
chế này đã khắc phục được.
So với chế độ nghị viện, chế độ tổng thống đảm bảo ổn
định chính trị tốt hơn. Tuy nhiên, cũng cần phải lưu ý, nước Mỹ là nước duy
nhất trên thế giới theo chế độ tổng thống đúng nghĩa. Các nước Châu Phi và Nam
Mỹ theo mô hình tổng thống, nhưng thể chế này bị áp dụng sai lệch và chuyển hóa
thành chế độ độc đoán, ví dụ Vénézuéla với Hugo Chavez, Bolivia với Evo Morales, Zimbabwe
Liệu các thể chế dân chủ tiêu biểu này có thể trở thành
mô hình chính trị cho Việt Nam Nam Nam
được lưu giữ ở các làng quê Việt Nam Nam phản ánh
các giá trị dân chủ của người Việt Nam Nam , sẽ tạo đà cho Việt Nam phát triển hay sẽ khiến Việt Nam
Để trả lời được các câu hỏi trên, chúng ta sẽ phân tích
những điểm khác biệt giữa thể chế nghị viện và thể chế tổng thống (I) đồng thời
tìm ra những điểm chung của hai chế độ này (II). Dựa trên những phân tích đó,
chúng ta sẽ có một quyết định đúng đắn để chọn lựa một thể chế chính trị thích
hợp cho đất nước (III), nhằm đảm bảo tự do, hạnh phúc, thực sự cho các thế hệ
mai sau.
Chế độ nghị viện hoạt động theo nguyên tắc tam quyền phân
lập tương đối (A), trong thể chế này, các cơ quan quyền lực luôn cộng tác với
nhau. Chế độ tổng thống vận hành theo nguyên tắc tam quyền phân lập triệt để
(B). Tuy nhiên, các cơ quan vẫn liên hệ với nhau trong những giới hạn nhất định
để đảm bảo cân bằng quyền lực.
A. Tam quyền
phân lập tương đối, đặc điểm cơ bản của chế độ nghị viện
Tam quyền phân lập trong chế độ tổng thống hay chế độ
nghị viện luôn gắn liền với cân bằng quyền lực, có sự hợp tác hài hòa giữa các
cơ quan quyền lực. Mỗi cơ quan có thẩm quyền riêng, cơ quan hành pháp không thể
lấn quyền của cơ quan lập pháp và ngược lại. Tuy nhiên, điều này không có nghĩa
là không có mối liên hệ nào giữa các cơ quan, bởi vì các chức năng quan trọng
của Nhà nước trong lĩnh vực hành pháp, lập pháp và tư pháp sẽ không thực hiện
được, nếu thiếu sụ hợp tác hiệu quả trong một giới hạn nhất định.
Khi một cơ quan lạm quyền bằng cách lấn át thẩm quyền của
cơ quan khác, điều này sẽ gây ra bất ổn chính trị và đe dọa nền dân chủ. Chế độ
chính trị có thể bị sụp đổ, nhà lãnh đạo chỉ có thể duy trì quyền lực dựa trên
sự dối trá và sợ hãi. Cần có các phương tiện hữu hiệu để cân bằng quyền lực,
“Để con người không thể lạm dụng quyền lực, bằng các biện pháp sẵn có, quyền
lực cần ngăn chặn quyền lực” (Montesquieu), vũ khí để ngăn ngừa việc lợi dụng
và thao túng quyền lực luôn tồn tại trong chế độ nghị viện.
Hai phương tiện gây sức ép hiệu quả trong chế độ nghị
viện là bỏ phiếu bất tín nhiệm và giải tán Quốc hội. Hai vũ khí này cần được sử
dụng trong hoàn cảnh thực sự cần thiết, và luôn cùng tồn tại để phủ định lẫn
nhau. Nếu thiếu một trong hai phương tiện này, sẽ dẫn đến bất ổn chính trị. Nếu
quyền giải tán Quốc hội không tồn tại, chế độ nghị viện sẽ có quyền lực tuyệt
đối, ví dụ nền cộng hòa đệ tam và đệ tứ ở Pháp từ 1875 đến 1940. Nghị viện
trong giai đoạn này có thể thông qua tất cả các đạo luật mà không vấp phải bất
kì sự phản đối nào, Nghị viện có thể lật đổ Chính phủ vào mọi thời điểm. Nếu
quyền bỏ phiếu bất tín nhiệm không có tính thực tế, cơ quan hành pháp sẽ có
nhiều quyền quan trọng, và chế độ chính trị có nguy cơ chuyển thành chế độ tổng
thống có quyền lực tuyệt đối. Ví dụ hoàn cảnh chính trị ở hầu hết các nước Châu
Phi, sau khi giành độc lập vào những năm 60, thế kỉ XX. Những nước này có Hiến
pháp dân chủ, thiết lập chế độ nghị viện theo mô hình của Anh và Pháp, nhưng do
các điều kiện kinh tế, xã hội chưa đáp ứng được với mô hình dân chủ, thể chế
chính trị ở các nước này chuyển hóa thành chế độ độc tài, quyền lực nằm trong
tay Tổng thống mà không hề có cơ chế giám sát và ngăn ngừa lạm quyền.
Trong thể chế nghị viện, các thành viên Chính phủ và các
nghị sĩ có sáng kiến đưa ra các dự luật. Nghị viện sẽ thảo luận các dự luật,
đồng thời sửa đổi và bổ sung thêm các văn bản đó (ở các nước Bắc Âu, Nghị viện
chỉ gồm một viện duy nhất, Nghị viện gồm hai viện ở các nước liên bang và các
nước lớn). Tại Pháp 90 % các đạo luật được ban ra theo sáng kiến của Chính phủ.
Cơ quan hành pháp và lập pháp hợp tác chặt chẽ trong quá trình làm luật. Tuy
nhiên quyết định cuối cùng để đạo luật được thông qua vẫn thuộc về Nghị viện.
Chính phủ trong trường hợp khẩn cấp, có thể yêu cầu Nghị
viện đồng ý cho phép một nghị định có giá trị ngang với một đạo luật được phép
lưu hành trong một thời gian ngắn (điều 38, Hiến pháp Pháp năm 1958), nghị định
khi đó có giá trị như một đạo luật tạm thời, với sự chấp thuận của Nghị viện.
Nghị định sẽ hết giá trị, ngay khi một đạo luật có cùng nội dung được thông
qua. Giải pháp này sẽ giúp Chính phủ thực hiện nhanh hơn các chính sách của
mình, vì nếu chờ đợi một đạo luật, để cho phép Chính phủ thực hiện các chính
sách, sẽ mất rất nhiều thời gian. Mối liên hệ giữa cơ quan hành pháp và lập
pháp đảm bảo cho các thể chế vận hành hiệu quả hơn.
Hợp tác giữa các cơ quan công quyền còn được thể hiện qua
thủ tục xét xử Tổng thống và các thành viên Chính phủ: Nghị viện chuyển thành
Tòa án tối cao đặc biệt để luận tội Tổng thống. Nếu các bộ trưởng thiếu trách
nhiệm vi phạm luật pháp, các nghị sĩ và thẩm phán của Tòa án tối cao sẽ tiến
hành xét xử (các điều 68, 68-1, 68-2, Hiến pháp Pháp năm 1958). Nghị viện trong
tình huống đặc biệt này kiêm thêm vai trò tư pháp, nhằm xét xử các viên chức
cao cấp trong bộ máy nhà nước. Thủ tục xét xử các nhà lãnh đạo (l’impeachment)
cũng được thiết lập trong chế độ tổng thống (Điều 1, khoản 6, Hiến pháp Mỹ năm
1787).
Tam quyền phân lập tuyệt đối sẽ dẫn đến tình trạng bế
tắc, khiến các cơ quan nhà nước không vận hành được. Nếu tình trạng này kéo dài
sẽ dẫn đến sụp đổ cả hệ thống chính trị. Ví dụ, Hiến pháp Pháp năm 1791 thiết
lập nguyên tắc tam quyền phân lập tuyệt đối, Quốc hội và cơ quan hành pháp đứng
đầu là vua Louis XVI đều phủ định vai trò của nhau, xung đột chính trị đã diễn
ra vì bất đồng quan điểm giữa nhà vua và các đại biểu của nhân dân.
Tam quyền phân lập triệt để trong mô hình chính trị của
nước Mỹ có nhiều ưu điểm. Nếu không có các phương tiện gây sức ép chính trị,
chế độ tổng thống có các giải pháp khác, để các cơ quan quyền lực gây ảnh hưởng
lẫn nhau.
B. Tam quyền
phân lập triệt để, đặc điểm cơ bản của chế độ tổng thống
Nguyên tắc tam quyền phân lập là đặc điểm nổi bật trong
thể chế dân chủ, tuy nhiên, nguyên tắc này thực sự luôn được tôn trọng trong
thực tế, hay chỉ tồn tại trên lí thuyết khi mà quyền lập pháp vẫn luôn lấn át
quyền hành pháp và ngược lại? Montesquieu, nhà tư tưởng thời kì Ánh sáng, luôn
lo lắng về thói đam mê quyền lực của con người và xu hướng lạm quyền của các
nhà lãnh đạo. Ông cho rằng cần có cơ chế kiểm soát để đảm bảo cân bằng quyền
lực (le checks and balances), nếu không, các quyền tự do của con người sẽ bị
chà đạp. Luật pháp phải xuất phát từ bản chất của sự vật, luật pháp cần tạo ra
những giới hạn mà con người không thể vi phạm. Montesquieu quan sát thể chế
chính trị ở Anh, dựa theo đó, ông xây dựng nguyên tắc tam quyền phân lập. Thể
chế chính trị nước Anh hướng đến sự ổn định, Vua và Nghị viện hợp tác với nhau
trong công tác lập pháp.
Tam quyền phân lập triệt để trong thể chế tổng thống vẫn
gây nhiều tranh cãi. Dù Nghị viện không thể lật đổ Chính phủ và Tổng thống
không có quyền giải tán một trong hai viện (đây là đặc điểm khác biệt nhất giữa
thể chế ở Châu Âu và Mỹ), nhưng vẫn có các thiết chế gây sức ép giữa cơ quan hành
pháp và lập pháp.
Tổng thống có quyền phủ quyết các dự thảo luật ở Thượng
viện và Hạ viện. Nhưng Tổng thống không có quyền đưa ra sáng kiến để xây dựng
các dự luật. Nhiệm vụ này thuộc về Nghị viện, tuy nhiên, Tổng thống vẫn có thể
tác động đến quá trình hình thành các dự luật, bằng cách đề nghị các nghị sĩ
thuộc đảng mình đưa ra các ý tưởng để xây dựng các đạo luật phù hợp với các
chính sách đang thực thi.
Tổng thống là người trực tiếp ban hành các chỉ thị và
nghị định quan trọng. Mỗi năm, Tổng thống ban hành khoảng 50.000 nghị định và
chỉ thị ở Mỹ. Tổng thống có quyền bổ nhiệm các viên chức cao cấp trong bộ máy
hành chính; bổ nhiệm các quốc vụ khanh, các đại sứ, thẩm phán ở Tòa án tối cao…
Tổng thống có thể đem quân ra nước ngoài trong một thời hạn nhất định trước khi
có ý kiến của Thượng viện và Hạ viện. Sau sự kiện khủng bố ngày 11 tháng 9 năm
2001, Nghị viện thông qua một đạo luật cho phép Tổng thống áp dụng các biện
pháp cần thiết để ngăn chặn các hoạt động khủng bố, kể các việc áp dụng các
biện pháp có thể vi phạm đến quyền công dân, nếu điều đó là cần thiết. Dù Tổng
thống được luật pháp ban cho nhiều quyền, nhưng khi có bất đồng chính trị giữa
người đứng đầu cơ quan hành pháp với cơ quan lập pháp, Nghị viện vẫn lấn át
Tổng thống. Các chính sách của Tổng thống dễ rơi vào bế tắc và không thực hiện
được, vì một số nghị sĩ có quan điểm đối lập, đặc biệt là các nghị sĩ bảo thủ
tại Thượng viện.
Tổng thống Wilson là người đưa ra ý tưởng thành lập Hội
Quốc Liên, tổ chức quốc tế tiền thân của Liên Hiệp Quốc, Thượng viện không chấp
nhận kế hoạch này, vì các thượng nghị sĩ vẫn trung thành với chính sách biệt
lập có từ thời Tổng thống Washington và Monroe. Kết quả là, nước Mỹ đưa ra ý
định xây dựng một tổ chức quốc tế vì hòa bình, sau đó lại quyết định rút lui vì
một thiểu số theo quan điểm bảo thủ ở Thượng viện. Năm 2000, Thượng viện Mỹ
không chấp nhận việc phê chuẩn hiệp ước quốc tế cấm phổ biến vũ khí hạt nhân,
kết quả là Tổng thống Georges W Bush đã từ chối ký hiệp ước này. Tổng thống
Barack Obama mong muốn siết chặt quyền sử dụng súng, được điều sửa đổi thứ hai
trong Hiến pháp Mỹ công nhận, nhưng dự luật bị cả Thượng viện và Hạ viện bác
bỏ. Bằng các chính sách phong tỏa tại Nghị viện, Tổng thống Mỹ trở thành con
lừa vô dụng. Cân bằng quyền lực nhằm ngăn chặn lạm quyền, lại dẫn đến bế tắc
trong những hoàn cảnh đặc biệt.
Thượng viện có quyền phản đối việc bổ nhiệm các viên chức
cao cấp, nếu Thượng viện không chấp thuận, Tổng thống buộc phải nhượng bộ vì
không muốn có xung đột bất lợi với cơ quan này. Thông thường, Thượng viện nhân
nhượng và phê chuẩn lựa chọn của Tổng thống. Nghị viện có quyền kết tội Tổng
thống và các nhân vật cao cấp trong bộ máy hành chính theo thủ tục impeachment.
Khi Tổng thống và các viên chức cao cấp phản bội tổ quốc, tham nhũng, hay lạm
dụng quyền lực… Hạ viện sẽ tiến hành điều tra, Thượng viện sẽ trở thành Tòa án
đặc biệt để kết tội Tổng thống và các quan chức cao cấp. Tổng thống Nixon vì
nghe trộm tin tức, trong vụ Wategate năm 1973, bị báo chí phát hiện, Hạ viện
tiến hành điều tra và Thượng viện chuẩn bị luận tội Tổng thống. Nhưng vụ việc
bị gián đoạn giữa chừng, vì Nixon từ chức trước khi bị kết tội. Tổng thống Bill
Clinton cũng bị xét xử trong vụ Monica Lewinski, nhưng ông được Thượng viện xử
trắng án, vì vụ việc không đủ nghiêm trọng!
Nghị viện có quyền thông qua ngân sách. Điều này rất quan
trọng, vì nó có ảnh hưởng trực tiếp đến các chính sách của Tổng thống. Không có
sự đồng ý của Nghị viện về các khoản chi tiêu cho ngoại giao, quốc phòng, an
ninh… Tổng thống và toàn bộ cơ quan hành pháp không thể giải quyết được mọi
việc. Cơ quan lập pháp luôn có ảnh hưởng và gây sức ép với cơ quan hành pháp
trong thể chế tổng thống. Cân bằng quyền lực chỉ có giá trị tương đối. Nhưng
điều này không trái với quan điểm của Montesquieu. Vì khi ông quan sát chế độ
chính trị ở Anh, quyền lập pháp thuộc thẩm quyền của Vua và hai Viện. Ba đại
diện này làm ra luật, Chính phủ là người thi hành luật và tuân theo pháp luật,
cơ quan tư pháp giám sát quá trình thực hiện công việc của hai bên và thực hiện
vai trò xét xử theo luật định. Vì lí do đó, cơ quan lập pháp luôn ở vị thế quan
trọng hơn và là cơ sở cho hai cơ quan khác tồn tại.
Hệ thống chính trị của Mỹ và Châu Âu được xây dựng theo
khuôn mẫu của nước Anh, vì vậy hai mô hình này có nhiều điểm chung. Cùng với thời
gian, mỗi nước đều cố gắng xây dựng một chế độ chính trị hoàn hảo, thích hợp
với điều kiện kinh tế, chính trị, văn hóa của mình. Không có một chế độ nghị
viện duy nhất tại Châu Âu, nhưng có nhiều thể loại chế độ nghị viện. Ngược lại,
có chế độ tổng thống tiêu biểu ở Mỹ và các chế độ chính trị theo mô hình nước
Mỹ trên thế giới, nhưng đã có nhiều biến thái.
II. Đặc điểm
chung giữa chế độ nghị viện và chế độ tổng thống
Tất cả sẽ dẫn
đến thất bại, nếu một người duy nhất, một nhóm người duy nhất, hay đó là các
nhà quý tộc, hoặc quần chúng, cùng nắm trong tay ba quyền cơ bản: Quyền làm ra
các đạo luật, quyền thi hành các nghị quyết, quyền xét xử các trọng tội hoặc
các xung đột giữa các cá nhân.
(Montesquieu,
Tinh thần luật, 1748)
Chế độ nghị viện sơ khai xuất hiện ở Anh, từ thế kỷ XIII,
thể chế này hoàn thiện vào thế kỷ XVIII, bỏ phiếu bất tín nhiệm đã được tiến
hành đối với Chính phủ của Lord North. Do thất bại quân sự của Anh tại 13 thuộc
địa ở Bắc Mỹ, Nghị viện Anh gây sức ép buộc Chính phủ phải giải tán. Chế độ
chính trị Anh trở thành nguồn cảm hứng cho các nhà lập hiến Mỹ và Châu Âu (A).
Hai thể chế chính trị được xây dựng và củng cố suốt hơn hai thế kỷ và trở thành
mô hình đảm bảo khá tốt quyền con người và các giá trị dân chủ trong giai đoạn
hiện nay (B).
I. Các nhà lập
hiến Mỹ và Châu Âu xây dựng chế độ chính trị theo mô hình của nước Anh
Sau khi giành độc lập, những người sáng lập ra nước Mỹ
học theo cách tổ chức nhà nước ở Anh, nhưng họ có một số thay đổi cho phù hợp
với điều kiện chính trị và lịch sử của nước Mỹ. Nước Anh theo chế độ quân chủ
lập hiến, vua có quyền tối cao, truyền thống lãnh đạo trong nhà nước quân chủ
được kế thừa từ nhiều đời. Vua vừa có quyền hành pháp vừa có quyền lập pháp.
Nước Mỹ mới được khai sinh, và không biết đến chế độ quân chủ, các nhà lập hiến
đã chọn Tổng thống giữ vai trò điều hành đất nước. Quyền lập pháp ở Anh thuộc
về Hạ viện, nơi tập hợp các đại biểu của nhân dân ở các thành phố và các khu
vực nông thôn. Thượng viện, nơi tập hợp các nhà quý tộc và các chức sắc tôn
giáo. Các nhà lập hiến Mỹ cũng lập ra hai viện. Thượng viện gồm các đại biểu
đến từ các bang, bảo vệ quyền lợi cho các bang, Hạ viện tập hợp các dân biểu
địa phương. Khác với nước Anh, Nghị viện Mỹ là cơ quan duy nhất có quyền lập
pháp. Nguyên tắc tam quyền phân lập triệt để được đề cao, nhằm loại bỏ chồng
chéo về quyền lực, vì dễ dẫn đến khủng hoảng chính trị.
Trước đây, thể chế chính trị ở Anh được tổ chức theo cơ
chế hành chính tập trung, nhưng hiện nay các quyền về chính trị, kinh tế, giáo
dục… ở Anh được chuyển giao cho các vùng miền. Nhưng nước Anh về cơ bản vẫn là
Nhà nước có nền hành chính tập trung và đồng nhất, quyền lực quan trọng vẫn nằm
trong tay các cơ quan đầu não ở trung ương. Nước Anh trao nhiều quyền cho các
địa phương, theo chính sách chuyển giao quyền lực dưới thời Thủ tướng Tony
Blair. Tuy nhiên, Anh không phải là Nhà nước liên bang.
Các nhà lập hiến Mỹ xây dựng Nhà nước liên bang, theo
hình thức phân quyền theo chiều dọc. Nhà nước liên bang nắm giữ các quyền quan
trọng nhất như quốc phòng, ngoại giao, tài chính… Các lĩnh vực kinh tế, giáo
dục, y tế, các chính sách phát triển ở đại phương thuộc về Nhà nước liên bang
cấp dưới. Ngoài ra còn có quyền lực cạnh tranh thuộc về Nhà nước trung ương và
các bang, quyền lực cạnh tranh trong lĩnh vực kinh tế, văn hóa, giáo dục, cơ sở
hạ tầng… Nếu quyền lực cạnh tranh được Nhà nước liên bang đảm nhiệm tốt hơn
trong một lĩnh vực cụ thể, quyền này sẽ thuộc về Nhà nước liên bang và ngược
lại. Nếu Nhà nước liên bang và các bang đều có năng lực để đảm nhận quyền lực
cạnh tranh, ưu tiên luôn thuộc về Nhà nước liên bang.
Luật cơ bản Đức năm 1949 (Hiến pháp Đức) xây dựng Nhà
nước liên bang theo cách thức tổ chức hành chính của Mỹ. Xây dựng nước Mỹ theo
mô hình liên bang đã đem lại nhiều thành tựu cho đất nước này. Các nhà luật học
cho rằng lựa chọn này khẳng định tài năng vượt bậc của các nhà khai sáng ra
nước Mỹ. Thực tế chứng minh lựa chọn này do hoàn cảnh lịch sử quyết định, vì
nước Mỹ bao gồm 13 thuộc địa mới giành được độc lập, các đại biểu trong Đại hội
Philadelphie đều muốn bảo vệ lợi ích của vùng do mình làm đại diện. Để bảo vệ
quyền lợi của các vùng và quyền lợi chung cho tất cả, cần xây dựng một kiểu Nhà
nước đáp ứng đòi hỏi của đa số đại biểu. Nhà nước liên bang sơ khai là giải
pháp thích hợp nhất. Cùng với thời gian, lựa chọn ngẫu nhiên này đã góp phần
tích cực cho sự nghiệp xây dựng đất nước và đảm bảo nền dân chủ ở Mỹ. Nước Mỹ
khi mới thành lập chỉ có diện tích bằng 1/10 so với diện tích hiện nay, dân số
khoảng 4 triệu người. Trong suốt nửa đầu thế kỷ XIX, nước Mỹ đã sở hữu thêm
những vùng đất mới bằng chính sách quân sự, hoặc bằng cách mua lại các vùng đất
rộng lớn. Ví dụ, nước Mỹ đã mua lại vùng Louisanne có diện tích hơn 2 triệu km
từ tay người Pháp. Napoléon đã bán vùng này cho Mỹ với khoản tiền 15 triệu đô
la để chi phí cho chiến tranh. Thế kỉ XIX cũng là thời kì di dân từ Châu Âu đến
Mỹ, khoảng 50 triệu người đã bỏ các làng quê và các đô thị nghèo, có những nơi
như ở Iceland, toàn bộ dân làng đều di cư sang Mỹ để tránh nạn đói. Mô hình nhà
nước liên bang rất thích hợp đối với các nước lớn, nơi có nhiều cộng đồng người
và có nhiều nền văn hóa đa dạng cùng chung sống.
Tocqueville, trong tác phẩm nổi tiếng Bàn về nền dân chủ
ở Mỹ, Paris
Chế độ nghị viện du nhập vào Pháp năm 1814, vua Louis
XVIII, trong thời gian sống lưu vong tại đây, đã tìm hiểu về thể chế chính trị
ở Anh. Ông nhận thấy nền chính trị ở Anh hoạt động khá hiệu quả, do luôn có cơ
chế tạo cân bằng quyền lực. Chế độ quân chủ ở Pháp lẽ ra có thể trụ vững sau
cuộc cách mạng năm 1789, nếu như nhà vua chấp nhận chuyển giao quyền lực cho
Quốc hội hay nếu như vua và Quốc hội hợp tác với nhau, hai bên có thể tránh
được xung đột. Điều kì lạ ở chỗ, vua đại diện cho chế độ quân chủ chuyên chế,
lại là người thiết lập thể chế nghị viện, một mô hình chính trị thể hiện nền
dân chủ đại diện và chủ quyền quốc gia. Hiến pháp năm 1814 công nhận cơ quan
lập pháp gồm hai viện, theo mô hình nước Anh. Thượng viện tập hợp các đại diện
là giới quý tộc và các thành viên trong gia đình hoàng tộc được chính vua bổ
nhiệm. Một số người sẽ giữ vai trò Thượng nghị sĩ đến suốt đời giống như ở Anh.
Quốc hội là cơ quan do nhân dân trực tiếp bầu ra. Một số quyền của nhà vua được
trao cho Nghị viện, các lợi ích của giai cấp quý tộc được đảm bảo.
Sau Cách mạng 1789, một giai đoạn đầy biến động về các
thể chế chính trị tại Pháp bắt đầu diễn ra: Nền cộng hòa đệ nhất do phái cực tả
thiết lập năm 1793, nền cộng hòa đệ nhị năm 1848, hai lần nước Pháp theo đế chế
thời Napoléon I và Napoléon III. Chế độ quân chủ cũng được thiết lập trở lại
vào các năm 1814 và 1830. Sau thất bại trong trận chiến Sédan trước quân Đức,
đế chế Napoléon III sụp đổ. Nền cộng hòa đệ tạm ra đời, thời kỳ này ghi dấu
những bước tiến quan trọng về dân chủ ở Pháp. Chế độ nghị viện Pháp trở thành
thể chế chính trị duy nhất thời kỳ cộng hòa đệ tam và đệ tứ. Nền chính trị Pháp
trong giai đoạn từ 1873 đến 1958 theo chế độ nghị viện mất cân bằng (Ngoại trừ
giai đoạn 1940 đến 1944, nước Pháp theo chế độ độc tài, hợp tác với Đức Quốc
xã). Quyền bỏ phiếu bất tín nhiệm thường xuyên được Nghị viện sử dụng để lật đổ
Chính phủ, trong khi đó quyền giải tán Quốc hội, phương tiện tạo thế cân bằng
trong chế độ nghị viện không còn được sử dụng, kể từ tuyên ngôn của Jules Grévy
trước Nghị viện năm 1879 (Hiến pháp Grévy), nội dung chính của bản tuyên ngôn
của người đứng đầu cơ quan hành pháp thể hiện lời hứa phục tùng của cơ quan
hành pháp đối với cơ quan lập pháp: Chủ tịch Hội đồng bộ trưởng sẽ luôn tránh xung
đột với Nghị viện và sẽ chấp nhận tất cả các yêu cầu của Nghị viện. Quyền giải
tán Quốc hội, vũ khí lợi hại trong tay người đứng đầu cơ quan hành pháp sẽ
không được sử dụng. Ngược lại, quyền bỏ phiếu bất tín nhiệm nhằm giải tán Chính
phủ được Nghị viện sử dụng tối đa. Bất ổn chính trị diễn ra trong suốt một thời
gian dài. Trung bình cứ 10 tháng lại có một Chính phủ bị lật đổ. Dưới nền Cộng
hòa đệ tứ, từ 1945 đến 1958, trong giai đoạn 13 năm, đã có 24 Chính phủ phải ra
đi.
Để tránh tình trạng lấn quyền trong chế độ nghị viện có
quyền lực tuyệt đối, Charles de Gaulle lập nên nền cộng hòa đệ ngũ. Hiến pháp
1958 quy định cụ thể thẩm quyền của cơ quan lập pháp (điều 34) và thẩm quyền
của cơ quan hành pháp (điều 37). Nghị viện không được phép lấn quyền của Chính
phủ và ngược lại. Hội đồng hiến pháp được lập ra với vai trò ban đầu là giám
sát quyền lực được phân chia theo quy định của Hiến pháp. Hội đồng Hiến pháp sẽ
trừng phạt cơ quan vi phạm nguyên tắc phân quyền. Để củng cố quyền lực cho
người đứng đầu cơ quan hành pháp, Tổng thống Charles de Gaulle còn đi xa hơn,
khi ông quyết định tổ chức trưng cầu dân ý để hợp thức hóa ý tưởng “nhân dân sẽ
bầu trực tiếp Tổng thống”. Người dân ủng hộ sáng kiến này, kết quả là Hiến pháp
được sửa đổi theo ý của Charles de Gaulle, chế độ nghị viện truyền thống vì thế
cũng chuyển thành chế độ nửa nghị viện nửa tổng thống (theo cách gọi của nhà
luật học Maurice Duverger). Tổng thống có quyền lực ngang bằng với Nghị viện,
và trở thành trọng tài để giải quyết các tranh chấp chính trị giữa Quốc hội và
Chính phủ, quyền giải tán Quốc hội tồn tại song song với quyền bỏ phiếu bất tín
nhiệm. Cân bằng quyền lực vì vậy lại xuất hiện, ổn định chính trị được đảm bảo.
Chế độ nghị viện ở Pháp đã chuyển hóa thành chế độ chính
trị đặc biệt. Nếu đa số tại Nghị viện có quan điểm chính trị đối lập với Tổng
thống, khi đó cơ chế hoạt động của Nhà nước vận hành theo thể chế nghị viện,
Tổng thống chỉ có các quyền tượng trưng được Hiến pháp công nhận, thực quyền
nằm trong tay Thủ tướng được đa số tại Nghị viện ủng hộ. Tổng thống buộc phải
chọn thủ lĩnh của đảng chiếm đa số ghế tại hai viện làm Thủ tướng. Một số bất
đồng về chính trị giữa hai nhân vật quan trọng này có thể xảy ra, nhưng mỗi
người thực hiện bổn phận của mình theo Hiến pháp quy định. Nếu đa số tại Nghị
viện có cùng quan điểm chính trị với Tổng thống, (khi Tổng thống và các nghị sĩ
chiếm đa số đều là thành viên một đảng, hoặc cùng một liên minh chính trị vững
chắc), Nhà nước vận hành theo thể chế tổng thống. Tổng thống có thể tiến hành các chính sách
cải tổ mà không vấp phải kháng cự nào, vì luôn có đa số tại Nghị viện ủng hộ.
Hai phương tiện gây sức ép là bỏ phiếu bất tín nhiệm và giải tán Quốc hội khi
đó chỉ tồn tại trên lí thuyết và không còn tác dụng trong thực tế. Phe thiểu số
tại Quốc hội bỏ phiếu bất tín nhiệm để bày tỏ quan điểm đối lập đối với Tổng
thống, nhưng biện pháp này không buộc Chính phủ phải giải tán, vì phe đối lập
không tập hợp đủ số phiếu cần thiết. Bỏ phiếu bất tín nhiệm chỉ là cách thể
hiện thái độ không hài lòng của những người có quan điểm chính trị khác.
Bầu cử lập pháp hiện nay được tiến hành sau bầu cử Tổng
thống, điều này tạo điều kiện cho việc hình thành đa số tại Nghị viện ủng hộ
Tổng thống. Vì một lí do đơn giản, khi nhân dân chọn Tổng thống từ một đảng
phái chính trị, nhân dân cũng sẽ chọn các Nghị sĩ có cùng đảng phái với Tổng
thống, để hình thành đa số ủng hộ Tổng thống. Sự có mặt của đa số tại Nghị viện
cùng một chính đảng với Tổng thống đảm bảo ổn định chính trị, giúp Tổng thống
dễ dàng thực hiện các chính sách của mình. Nền chính trị tại Pháp hiện nay vận
hành theo mô hình thể chế tổng thống đặc biệt.
Chế độ chính trị ở Mỹ và Châu Âu được xây dựng trên nền
tảng dân chủ, hình thành từ thời kì Ánh sáng.
B. Chế độ nghị
viện, chế độ tổng thống đảm bảo các nguyên tắc dân chủ có từ thời kì Ánh
sáng
Dân chủ đại diện và dân chủ trực tiếp luôn luôn hiện diện
trong Nhà nước hiện đại. Các đại biểu thực thi quyền lực sau khi được nhân dân
bầu ra. Một định nghĩa nổi tiếng về dân chủ được Abraham Lincoln đưa ra trong
bài diễn văn Gettysburg
“Ở mỗi Nhà nước
dân chủ, không ai được phép đứng trên luật pháp, các công dân đều bình đẳng
trước luật pháp. Hòa bình, phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội vừa là điều kiện
vừa là kết quả của nền dân chủ. Ở đây có mối liên hệ mật thiết giữa hòa bình và
phát triển, giữa xây dựng Nhà nước pháp quyền và tôn trọng quyền con người.”
(Quốc hội Pháp). Dân chủ phải được đảm bảo bằng một nền tư pháp độc lập với sự
góp mặt của Tòa án Hiến pháp. Nếu tư pháp bị cơ quan hành pháp và lập pháp lấn
át, Nhà nước sẽ có sức mạnh của kẻ áp bức, khi đó quyền con người sẽ bị vi phạm
nặng nề. Tam quyền phân lập vì thế đã trở thành điều kiện tiên quyết để duy trì
nền dân chủ, nếu nguyên tắc này không được tôn trọng, tất cả sẽ dẫn đến thất
bại. Đây chính là điều Montesquieu luôn cảnh báo.
Hiến pháp của Nhà nước độc đoán ghi nhận quyền con người.
Nhưng bản khế ước tối cao này chỉ có giá trị thông báo vì nền tư pháp không có
vị trí độc lập. Nguyên tắc dân chủ tập trung là rào cản trong việc đảm bảo các
quyền tự do cho con người. Nếu Nhà nước có thể can thiệp vào các vụ án, thẩm
phán không thể có cái nhìn khác quan và xét xử đúng người đúng tội. Thẩm phán
khi đó trở thành công cụ trong tay những người nắm giữ quyền lực. Họ không phải
là cái miệng của luật pháp mà trở thành cái loa của những người có chức quyền.
Liên bang Xô viết và các nước xã hội chủ nghĩa ở Đông Âu trước đây được gọi là
những nền dân chủ nhân dân đã phản ánh thực tế đó. Các nước này đều có Hiến
pháp đề cao quyền con người và quyền làm chủ của nhân dân trên lí thuyết, nhưng
tổ chức quyền lực chồng chéo và việc áp dụng mô hình dân chủ tập trung đã triệt
tiêu xã hội dân sự. Chủ nghĩa Mác-Lênin trở thành học thuyết chính trị chi phối
mọi hoạt động của Nhà nước, cuộc sống trở nên ngột ngạt, khiến nhiều người phải
trốn chạy sang các nước Tây Âu, với hi vọng cuộc sống sẽ tốt hơn.
Các nhà tư tưởng lớn trong thời kì Ánh sáng, thể kỷ XVII,
XVIII đã góp phần hoàn thiện các thể chế dân chủ và đề cao giá trị quyền con
người. Các đại diện tiêu biểu như John Locke, Jean-Jacques Rousseau, Emmanuel
Kant, Voltaire, Montesquieu đã để lại nhiều dấu ấn quan trọng. Tư tưởng của họ giải
phóng con người khỏi các giáo lí của nhà thờ. Quan điểm về triết học, chính
trị, luật pháp của thời kỳ Ánh sáng được phản ánh qua các văn bản quan trọng như Tuyên ngôn độc lập Mỹ năm
1774, Hiến pháp Mỹ năm 1787, Tuyên ngôn nhân quyền và dân quyền Pháp năm 1789.
John Locke đề cao các quyền dân sự. Công dân và Nhà nước kí kết một khế ước xã
hội, Nhà nước buộc phải tôn trọng các quyền tự nhiên của con người, khế ước xã
hội ra đời để đảm bảo tốt hơn các quyền đó. Emmanuel Kant mơ ước về một nền hòa
bình vĩnh viễn, bằng ý tưởng lập ra các tổ chức quốc tế. Các nước tôn trọng
luật quốc tế để tránh chiến tranh. Montesquieu luôn lo lắng vì tình trạng lạm
dụng quyền lực của nhà lãnh đạo, ông mong muốn thiết lập một Nhà nước, ở đó
quyền lực được phân chia hợp lí và có kiểm soát. Voltaire đề cao các quyền cá
nhân, ông phản đối ảnh hướng quá lớn của Giáo hội trong đời sống chính trị, văn
hóa. Ông đối lập với Jean-Jacques Rousseau, vì Rousseau khẳng định con người
chỉ có tự do trong tình trạng tự nhiên và phủ nhận quyền sở hữu.
Hiến pháp Mỹ năm 1787 cùng với Tuyên ngôn nhân quyền và
dân quyền Pháp năm 1789 ghi nhận và bảo vệ các quyền cơ bản của con người. Hai
văn bản quan trọng này cũng bàn về cách thức tổ chức Nhà nước. Các tác phẩm của
John Locke và Montesquieu đã thu hút các nhà lập hiến Mỹ và Pháp. Cũng cần nhấn
mạnh rằng tư tưởng của hai thiên tài này hoàn toàn đối lập với quan điểm của
Karx Marx. Tư tưởng của Montesquieu và John Locke phủ định tư tưởng của Karx
Marx, quan điểm của Karx Marx trái với suy nghĩ của hai nhà triết học này, cho
dù họ sống cách nhau hàng thế kỷ. Montesquieu cảnh báo nguy cơ khi quyền lực
tập trung trong tay một người hay một nhóm người, đó sẽ là một khoảng trống
nguy hại cho dân chủ. Ông mong muốn con người cần tôn trọng luật pháp và hoàn
thành tốt trách nhiệm của mình, con người cần thoát khỏi những định kiến của
mình, do những yếu kém mà chính bản thân không phát hiện ra. Montesquieu muốn
xây dựng Nhà nước được kế thừa giữa truyền thống và hiện đại, ông ủng hộ các
quan điểm chính trị khác nhau. Karl Marx dự báo về một Nhà nước không có giai
cấp và luật pháp sẽ biến mất, vì luật pháp là công cụ của giai cấp thống trị
đối với giai cấp bị trị, Nhà nước cũng sẽ không tồn tại, khi xã hội phát triển
ở mức cao. Xã hội lí tưởng của Karx Marx rất giống với xã hội trong tình trạng
tự nhiên theo quan điểm của Jean-Jacques Rousseau, người có cùng quan điểm cực
tả như Karx Marx. Montesquieu ủng hộ quyền lực được chuyển giao bằng thương
lượng hòa bình, Karx Marx dự báo về một cuộc cách mạng làm rung chuyển xã hội
để thiết lập nền chuyên chính vô sản, “Giai cấp vô sản sẽ là người đào mồ chôn
chủ nghĩa tư bản”. Montesquieu là nhà quý tộc, ông cũng như John Locke,
Voltaire đề cao quyền sở hữu, Jean-Jacques Rousseau, Karx Marx khuyến khích
việc quốc hữu hóa tài sản, quan điểm này đã được áp dụng ở thành bang Sparte,
Nhà nước cộng sản đầu tiên, tồn tại từ thế kỷ thứ IV đến thế kỷ thứ VI trước
công nguyên, Montesquieu phê phán thể chế chính trị của Sparte.
Trong tác phẩm trí tuệ nhất của thời kì Ánh sáng, Tinh
thần luật, 1748, Montesquieu luôn đưa ra các quan điểm khái quát, khiến các trí
thức sau này có thể tiếp tục phát triển tư tưởng của ông. Các tác phẩm của Karx
Marx đạt đến mức hoàn hảo, với lối tư duy chặt chẽ, khiến các trí thức khi đọc
Karx Marx có thể mất hết tư duy độc lập, vì những gì cần suy nghĩ, cần sáng tạo
Karx Marx đã nghĩ hết cả rồi, chỉ cần nắm lấy và vận dụng theo phương pháp của
Karx Marx. Jean-Paul Sartre, người từ chối giải Nobel văn học, đã có nhận xét
khá sâu sắc về tư tưởng của Karx Marx: “Chủ nghĩa Mác là chân trời không thể
vượt qua” (le marxisme est un horizon indépassable), Karx Marx đã dành cả cuộc
đời để viết, rất hiếm có tác giả nào viết nhiều như ông. Điều này khẳng định
trí tuệ của Karx Marx, nhưng thiên tài, không có nghĩa là không có sai sót.
Raymond Aron, một trí thức uyên bác và là bạn cùng khóa tại trường sư phạm với
Jean-Paul Sartre, trong cuốn sách Thuốc phiện của giới trí thức (l’opium des
intellectuels) đưa ra nhận xét rằng quá nhiều trí thức và học giả nghiên cứu về
Karx Marx, ông đặt ra câu hỏi vì sao ít người quan tâm đến các tác giả tiến bộ
như Montesquieu, Tocqueville… bản thân ông vẫn gắn bó với tư tưởng của
Montesquieu.
Montesquieu và Karx Marx ai là người có lí? Tư tưởng của
Montesquieu vẫn còn tòa sáng đến ngày hôm nay. Hiến pháp Mỹ năm 1787 tổ chức
Nhà nước theo quan điểm của Montesquieu, vẫn có ảnh hưởng sâu rộng trong đời
sống văn hóa, chính trị ở Mỹ và tại các nước dân chủ mới. Tuyên ngôn nhân quyền
và dân quyền Pháp năm 1789, với điều 16 “Ở mỗi xã hội mà quyền con người không
được bảo đảm, nguyên tắc tam quyền phân lập không được tôn trọng, sẽ không có
Hiến pháp”. Nguyên tắc này khái quát tư tưởng của Montesquieu. Tam quyền phân
lập trở thành điều kiện cần thiết để xây dựng và duy trì nền dân chủ ở mỗi nước.
Nhiều nhà luật học có thể phê phán hoặc bổ sung nguyên tắc này, nhưng họ không
thể phủ nhận nó. Tư tưởng của Karx Marx được phản ánh lần đầu tiên trong Tuyên
ngôn đảng cộng sản, năm 1848, Le Manifeste du Parti communiste (Manifest der
Kommunistischen Partei), văn bản này ra đời đúng 100 năm, sau tác phẩm Tinh
thần luật của Montesquieu. Bản tuyên ngôn này trở thành kim chỉ nam của tất cả
các đảng cánh tả và cực tả, nơi tập hợp những người lao động nghèo, đặc biệt là
công nhân. Karx Marx quan sát cuộc nổi dậy của những người vô sản ở Pháp, họ
lập ra Công xã Paris, Karx Marx tin tưởng Công xã Paris sẽ là nơi thực hiện đầu
tiên mô hình xã hội của mình. Công xã Paris đã thất bại, Karx Marx lặng lẽ viết
mấy câu dưới đâu: “Tôi muốn bổ sung một điều rất quan trọng, điều này sẽ làm
thay đổi toàn bộ nội dung của bản Tuyên ngôn đảng cộng sản, văn bản này từ nay
không còn áp dụng được nữa”, (theo giáo sư Jacques Ellul, Học viện nghiên cứu
chính trị Bordeaux, (Tư tưởng Marxiste, 1992, la pensée marxiste). Jacques
Ellul đánh giá Karx Marx không phủ nhận nền dân chủ với một nền chính trị đa
dạng. Viện sĩ hàn lâm Jean-François Revel, nhà triết học thuộc cánh hữu lại cho
rằng tư tưởng của Karx Marx dẫn đến bế tắc.
Xây dựng Nhà nước dân chủ bằng cách áp dụng chủ nghĩa Mác
có nhiều mâu thuẫn. Làm sao con người có thể tạo ra được một xã hội dân chủ,
công bằng, văn minh, khi những nguyên tắc đảm bảo cho dân chủ đã tồn tại và
được hoàn thiện từ 2500 năm không được chú ý đến.
Thể chế chính trị phương Tây đã được du nhập vào Việt Nam Nam
III. Chế độ
tổng thống, mô hình chính trị thích hợp cho Việt Nam
Cây tự do lớn
rất nhanh, một khi nó bén rễ sâu trong lòng đất
George Washington, Tổng thống Mỹ
Việt Nam Nam Nam
A. Phân tích
hai bản Hiến pháp dân chủ của đất nước
Hiến pháp 1946 thiết lập thể chế nghị viện
Hiến pháp 1946 đặt tên nước là "Việt Nam Dân chủ
Cộng hòa". Đây là bản Hiến pháp dân chủ nhất trong 4 bản Hiến pháp của
Việt Nam, Hiến pháp 1946 là văn bản có giá trị, vẫn có thể áp dụng được trong
giai đoạn hiện nay. Bản Hiến pháp xây dựng chế độ nghị viện mất cân bằng, quyền
lực thuộc về Nghị viện vì quyền giải tán Quốc hội không tồn tại, chỉ có quyền
bỏ phiếu bất tín nhiệm. Nhà nghiên cứu Mai Thái Lĩnh cho rằng Hiến pháp 1946
trao quá nhiều quyền cho Chủ tịch nước trong khi Chủ tịch không phải chịu bất
kì trách nhiệm nào. Bản Hiến pháp này chưa bao giờ phát huy giá trị trong thực
tế, đây là thiệt thòi lớn cho đất nước trong sự nghiệp xây dựng Nhà nước pháp
quyền và thực thi dân chủ. Sẽ là rất khó khăn để biết chính xác Hiến pháp tăng
cường quyền lực cho Chủ tịch nước hay củng cố quyền lực cho Nghị viện, vì mọi
lí do đưa ra đều dựa trên lí thuyết. Hơn nữa, vào thời điểm đó, Tòa án Hiến
pháp chưa được thành lập ở Việt Nam
Kiến nghị 72 của các trí thức Việt Nam đưa ra 7 điểm quan
trọng nhằm đổi mới chính trị và cải cách bộ máy hành chính đang rơi vào khủng
hoảng do cách thức tổ chức không hợp lí từ nhiều năm qua, kèm theo bản kiến
nghị là một bản Hiến pháp có giá trị tham khảo. Văn bản không chính thức này
xác định cơ quan lập pháp gồm Thượng viện và Hạ viện. Tổng thống và các nghị sĩ
được nhân dân trực tiếp bầu ra. Cơ quan tư pháp có vai trò độc lập, nhiệm vụ
bảo hiến được giao cho một tòa án đặc biệt. Nguyên tắc tam quyền phân lập được
đặc biệt nhấn mạnh để tránh lạm quyền.
Bản Hiến pháp (có giá trị tham khảo) đề cao quyền con
người được Tuyên ngôn nhân quyền năm 1948 và Các hiệp ước quốc tế về quyền dân
sự và chính trị công nhận. Các quyền cơ bản như tự do ngôn luận, tự do lập hội
và hội họp, quyền biểu tình ôn hòa đều được Hiến pháp trân trọng ghi nhận. Bản
Hiến pháp cũng hướng đến hòa giải dân tộc và làm dịu những đau thương và mất
mát của người Việt Nam Nam Nam
Hiến pháp mới được coi là tiến bộ, nếu các nhà soạn thảo
mạnh dạn đưa vào văn bản này một số nguyên tắc cơ bản như tư pháp độc lập, Tòa
án Hiến pháp không trực thuộc Quốc hội, tôn trọng quyền tự do lập hội và cạnh
tranh chính trị... Thể chế chính trị và cơ chế bầu cử tự do cần được nêu ra cụ
thể. Có biện pháp giám sát quyền lực của những người đại diện cho nhân dân. Xin
đưa ra một số gợi ý:
B. Thẩm quyền
của các cơ quan được Hiến pháp quy định
Giữa thể chế nghị viện và thể chế tổng thống, người viết
bài này cùng chung quan điểm với các nhà trí thức khởi xướng kiến nghị 72, chọn
chế độ tổng thống cho Việt Nam Nam Nam
1. Bàn về tên
nước
Quốc hiệu "Cộng hòa Việt Nam "
sẽ thay thế cho cái tên "Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam
Khái niệm "dân chủ" có nguồn gốc từ tiếng hy
lạp "dèmos" để chỉ nhân dân sống trong một thành bang Hy Lạp. Nhân
dân tham gia vào các sinh hoạt chính trị ở thành bang, họ chọn ra những người
đại diện để điều hành công việc chung. Khái niệm "dân chủ" cũng dùng
để chỉ một bộ phân dân cư nghèo, đối lập với những người giàu. Ở một số khu
vực, dân chủ gắn liền với những người giàu có, sở hữu nhiều đất đai hoặc là các
thương gia. Cùng với thời gian từ "dân chủ" đại diện cho nhiều lớp
người trong xã hội, hiện nay "dân chủ" thể hiện nhân dân có các quyền
bầu cử và ứng cử, các cơ quan công quyền được dân bầu ra và phục vụ nhân
dân...Quốc hiệu "Cộng hòa Việt Nam" và "Việt Nam Dân chủ Cộng
hòa" về cơ bản có cùng ý nghĩa.
Có ý kiến cho rằng nếu trở lại với tên "Việt Nam Dân
chủ Cộng hòa", Việt Nam sẽ khó đòi lại được quần đảo Hoàng Sa bị Trung
Quốc chiếm giữ từ năm 1974. Theo luật quốc tế, tất cả các thỏa thuận kí kết
giữa Chính phủ các nước không ảnh hưởng gì, khi tên nước thay đổi, hoặc một
nước này sát nhập vào nước khác. Chính phủ kế tiếp sẽ có trách nhiệm giải quyết
những tranh chấp qua các nội dung kí kết trước đó. Điều quan trọng, người Việt
Nam cần chỉ ra Công hàm ngày 14 tháng 9 không có giá trị về mặt pháp lí, vì
hoàn toàn trái với Hiến pháp và luật pháp Việt Nam, trái với Hiến chương của
Liên Hiệp Quốc, (Chương VI cấm các nước sử dụng vũ lực để lấn chiếm đất đai của
nước khác). Quá trình đòi lại Hoàng Sa sẽ dễ hơn khi Trung Quốc trở thành nước
dân chủ, và chia ra thành nhiều quốc gia như trước đây. Chiến dịch thông tin về
chủ quyền của Việt Nam tại quần đảo này cần được quan tâm nhiều hơn, đặc biệt
là thông tin cho người dân Việt Nam và người dân Trung Quốc về quá trình chiếm
đoạt bất hợp pháp của Trung Quốc tại Hoàng Sa của Việt Nam.
Lựa chọn quốc hiệu "Cộng hòa Việt Nam
2. Thẩm quyền
của Tổng thống
Ứng cử viên của các đảng phái chính trị có quyền tranh cử
Tổng thống, các công dân trên 30 tuổi không vi phạm pháp luật, không có dấu
hiệu tâm thần, nếu tập hợp được 50.000 chữ kí ủng hộ, đều có quyền ra ứng cử
Tổng thống.
Tổng thống được nhân dân bầu trực tiếp. Nhiệm vụ quan
trọng nhất của Tổng thống là bảo vệ toàn vẹn lãnh thổ, và biển đảo, giữ vững
chủ quyền quốc gia. Tổng thống phải bảo vệ các nguyên tắc ghi trong Hiến pháp.
Tổng thống Cộng hòa Việt Nam là tổng tư lệnh các lực
lượng quân đội, nhưng quyền tuyên bố chiến tranh, quyền gửi quân đội ra nước
ngoài thực hiện nhiệm vụ gìn giữ hòa bình thuộc thẩm quyền của Quốc hội và
Thượng viện. Tổng thống và Thủ tướng có quyền kí kết các hiệp ước quốc tế, nội
dung các hiệp ước này phải được thảo luận trước đó tại hai viện. Không có sự
đồng ý của Thượng viện và Quốc hội, các hiệp ước quốc tế, công hàm ngoại
giao... đều không có giá trị.
Tổng thống Cộng hòa Việt Nam có quyền triệu tập Hội nghị
Diên Hồng, khi lãnh thổ, vùng kinh tế đặc quyền, các hòn đảo thuộc chủ quyền
của Việt Nam bị nước ngoài đe dọa, hay khi Nhà nước muốn hỏi ý kiến nhân dân về
các vấn đề quan trọng. Các đại diện đến từ 63 tỉnh thành trong cả nước, tụ họp
tại thủ đô Hà Nội. Trong trường hợp khẩn cấp, Tổng thống sẽ hỏi ý kiến các
thành viên chính phủ, Chủ tịch Thượng viện và Chủ tịch Quốc hội, Tòa án Hiến
pháp. Tổng thống sẽ có quyết định ngay sau cuộc họp. Thượng viện và Quốc hội
sau đó được triệu tập khẩn cấp để thông qua một đạo luật giải quyết tình hình
đất nước trong tình hình khó khăn.
Tổng thống có quyền tổ chức trưng cầu dân ý, theo sáng
kiến của các thành viên chính phủ và các nghị sĩ tại hai viện. Trong cùng 1
năm, Nhà nước không được tổ chức hơn 2 lần trưng cầu dân ý, nội dung trưng cầu
dân ý phải đề cập những vấn đề quan trọng về quốc kế dân sinh.
Tổng thống không có quyền đưa ra các dự luật, Tổng thống
có quyền phủ quyết các dự luật của Nghị viện hay yêu cầu Nghị viện thảo luận
thêm một lần nữa về dự luật trước khi ban hành, Nghị viện không được khước từ
đề nghị của Tổng thống. Khi dự luật bị phủ quyết, nếu hai viện lại thông qua
với 2/3 số phiếu. Tổng thống buộc phải kí để ban hành dự luật. Nếu Tổng thống từ
chối, dự luật sẽ có hiệu lực 10 ngày sau đó.
Tổng thống có quyền bổ nhiệm các viên chức cao cấp, khen
tặng và ban thưởng các chức danh cao quý, huân huy chương cho các cá nhân xuất
sắc. Tổng thống đại diện cho Nhà nước trong các hội nghị quốc tế. Tổng thống có
quyền đặc xá. Tổng thống không bị xét xử trong các vụ việc dân sự bình thường.
Tổng thống sẽ bị xét xử như tất cả các công dân khác, sau khi nhiệm kỳ kết
thúc. Khi Tổng thống mắc phải các lỗi nghiêm trọng như tham nhũng, lạm dụng
quyền lực, phản bội, phạm tội hình sự. 50 Đại biểu Quốc hội, 50 Thượng nghị sĩ
được hai viện bầu ra để xét xử Tổng thống. Nếu Tổng thống bị kết án và bị phế
truất. Chủ tịch Quốc hội sẽ tạm thời đảm nhiệm chức năng của Tổng thống, cho
đến khi nhân dân bầu ra Tổng thống mới.
Chính phủ có thể thông qua một nghị định có giá trị như
một đạo luật. Thượng viện và Quốc hội sẽ bỏ phiếu ủng hộ, nếu đa số nghị sĩ tán
thành, nghị định của Chính phủ sẽ được ban hành và có giá trị như một đạo luật
trong một khoảng thời gian quy định. Nghị định sẽ hết hiệu lực, nếu một đạo
luật có cùng nội dung được ban hành trong khoảng thời gian này. Khi nghị định
đã hết thời hạn được phép lưu hành, nếu Chính phủ thấy cần gia hạn thêm, hai
viện sẽ bỏ phiếu chấp nhận hoặc không đồng ý. Nếu Chính phủ không có đề nghị
gì, nghị định sẽ không còn giá trị như một đạo luật, và sẽ trở lại là một nghị
định thông thường.
3. Thẩm quyền
của Nghị viện
Nghị viện gồm có Thượng viện và Quốc hội. Các đại biểu
Quốc hội có nhiệm kì 5 năm, được nhân ra bầu chọn trực tiếp, các Thượng nghị sĩ
có nhiệm kỳ 6 năm, được các tỉnh và thành phố bầu chọn gián tiếp. Các nghị sĩ
được phép bầu lại. (Luật tổ chức của Quốc hội và Thượng viện quy định thể lệ
bầu cử và tiêu chuẩn của các ứng cử viên, cũng như việc kê khai tài sản khi trở
thành nghị sĩ và khi chấm dứt vai trò này).
Các dự luật được Chính phủ và các nghị sĩ biên soạn phải
được thông qua ở cả hai viện với đa số phiếu. Nếu dự luật được thông qua ngay
lần thảo luận đầu tiên với đa số phiếu, đạo luật sẽ được ban hành muộn nhất
trong thời gian 2 tuần. Đạo luật sẽ bị treo nếu các cơ quan có thẩm quyền yêu
cầu Tòa án Hiến pháp xem xét tính hợp hiến của đạo luật. Nếu 1 trong 2 viện
không thông qua dự luật, dự luật sẽ được thảo luận và biên soạn lại. Hai viện
sẽ bỏ phiếu lần thứ 2. Nếu 1 trong 2 viện không chấp nhận hoặc cả 2 viện không
thông qua. Một ủy ban hòa giải gồm 20 Thượng nghị sĩ và 20 đại biểu Quốc hội
được chỉ định để bàn bạc thêm về dự luật. Sau đó dự luật sẽ được trình Thượng
viện và Quốc hội lần thứ 3. Dự luật sẽ được Hai viện thông qua hoặc phản đối.
Trong trường hợp này, dự luật sẽ được ban hành, hoặc sẽ không được đề cập đến
nữa. Nghị viện không có trách nhiệm bàn thêm về dự luật lần thứ 4.
4. Tòa án Hiến
pháp
Tòa án Hiến pháp có 11 thành viên, có nhiệm kì 9 năm và
không được bầu lại. 3 thẩm phán được Tổng thống cử ra, 3 thẩm phán khác được
Chủ tịch Thượng viện cử, 3 thành viên được Chủ tịch Quốc hội bầu ra, 2 người
còn lại do Thủ tướng lựa chọn. Thượng viện sẽ có ý kiến về việc lựa chọn các
thẩm phán ở Tòa án Hiến pháp, nếu Thượng viện phản đối, các nhà lãnh đạo phải
chọn người khác. Các thành viên của Tòa án Hiến pháp không được phép kiêm nhiệm
bất kì chức vụ nào khác, họ không thể bị bãi chức trong thời gian nhiệm kì, trừ
khi bị Tòa án đặc biệt của Nghị viện xét xử. Các quyết định của Tòa án Hiến
pháp có giá trị áp đặt đối với tất cả các cơ quan công quyền, và không thể
khiếu nại.
Thẩm phán ở Tòa án Hiến pháp là các nhà luật học, các nhà
nghiên cứu chính trị, các giáo sư, tiến sĩ luật, các luật sư có ít nhất 15 năm
kinh nghiệm. Tòa án Hiến pháp có nhiệm vụ loại bỏ các đạo luật vi hiến trước và
sau khi ban hành. Tổng thống, Thủ tướng, Chủ tịch Thượng viện và Chủ tịch quốc
hội, một nhóm đông đảo các nghị sĩ đối lập, tất cả các cá nhân này đều có quyền
yêu cầu Tòa án Hiến pháp xem xét tính hợp hiến của đạo luật trước khi ban hành.
Đề nghị giám sát luật sau khi ban hành thuộc về quyền lợi của các công dân, nếu
trong một vụ tranh chấp, công dân nhận thấy một trong những điều khoản được
Hiến pháp bảo vệ, bị vi phạm và điều này ảnh hưởng đến chính họ. Công dân có
quyền yêu cầu Tòa án Hiến pháp can thiệp để bảo vệ quyền lợi của họ được Hiến
pháp công nhận. Đơn đề nghị của công dân phải đề cập những nội dung nghiêm túc,
được Hiến pháp bảo vệ, chủ đề cần giải quyết phải là vấn đề mới, chưa được Tòa
án Hiến pháp đưa ra quyết định, nội dung cần xem xét phải liên quan trực tiếp
đến vụ việc.
Tòa án Hiến pháp có thẩm quyền công bố kết quả các cuộc
bầu cử Nghị viện và bầu cử Tổng thống, đồng thời giải quyết tranh chấp về kết
quả bầu cử, xem xét tính hợp pháp của các cuộc bầu cử và bãi bỏ kết quả khi có
gian lận.
Tòa án Hiến pháp có trụ sở tại thủ đô Hà Nội. Thẩm phán
giữ vai trò độc lập khi đưa ra quyết định. Tòa án Hiến pháp là cơ quan tư pháp
đặc biệt không chịu sức ép của bất kì cá nhân hay tổ chức nào. Ngân sách của
Tòa án Hiến pháp do Nhà nước chu cấp, các khoản chi tiêu sẽ được công bố trên
các phương tiện thông tin vào dịp cuối năm.
5. Các nguyên
tắc không thể thay đổi trong Hiến pháp
Tư pháp giữ vai trò độc lập, tam quyền phân lập, các đảng
phái được tự do hoạt động là những nguyên tắc không thể sửa đổi trong Hiến
pháp.
6. Vai trò của
quân đội
Nhiệm vụ vẻ vang của quân đội nhân dân Việt Nam là bảo vệ
toàn vẹn lãnh thổ, vùng trời, bảo vệ chủ quyền tại quần đảo Trường Sa và đòi
lại Hoàng Sa vào thời điểm thuận lợi. Quân đội đảm bảo các hoạt động đánh bắt
và khai thác của Việt Nam Nam
7. Sửa đổi điều
4 Hiến pháp năm 1992
Các đảng phái phải tôn trọng luật pháp. Cạnh tranh chính
trị lành mạnh góp phần đảm bảo nền dân chủ và xây dựng Nhà nước pháp quyền ở
Việt Nam
Kết luận
Dự thảo sửa đổi Hiến pháp năm 1992 đã thu hút được mối
quan tâm của nhiều người Việt Nam, nhiều ý kiến chân thành đã được gửi đến các
cơ quan Nhà nước. Kiến nghị 72 là một ví dụ tiêu biểu, bản thân là một luật
gia, tôi thấy cần có trách nhiệm góp ý với Ủy ban dự thảo Hiến pháp năm 1992.
Sẽ có người cho rằng, việc đóng góp cho dự thảo sửa đổi Hiến pháp là điều không
cần thiết, vì tất cả những gì trái với ý Đảng sẽ không được ghi vào Hiến pháp.
Nhưng là công dân Việt Nam Nam Nam là đất nước dễ tiếp
nhận cái mới, con người Việt Nam
P.T.Đ.
Tài liệu tham khảo
1.http://www.toupie.org/Dictionnaire/Regime_presidentiel.htm
2.http://www.cours-de-droit.net/cours-de-droit-constitutionnel/le-regime-presidentiel-americain,a3067686.html
3.
http://langlois.blog.lemonde.fr/2008/11/17/regimes_politiques/
4.http://triplette38scpo.forumgratuit.org/t24-regime-parlementaire-regime-d-assemblee-regime-presidentiel
5.http://www.agoravox.fr/actualites/politique/article/regime-presidentiel-a-la-francaise-73999
6.http://www.toupie.org/Dictionnaire/Regime_parlementaire.htm
7.http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/ridc_0035-3337_1979_num_31_3_3455
8.http://www.conseil-constitutionnel.fr/conseil-constitutionnel/francais/la-constitution/la-constitution-de-1958-en-20-questions/la-constitution-en-20-questions.17418.html
9.http://www.assemblee-nationale.fr/connaissance/constitution.asp
10. De l'Esprit des lois, Montesquieu,1748
11. Les régimes politiques occidentaux, Jean-Louis
Quermonne, Éditions du Seuil
12. Droit constitutionnel, Bernard CHANTEBOUT, 28 e
édition, SIREY
13. Droit constitutionnel, Francis Hamon, Michel Troper,
32 e édition, L.G.D.J
Nguồn: BVN
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét