Vĩnh biệt nhà thơ Vĩnh Phúc

Đặng Văn Sinh

                             Khi tro bụi rửa mặt

Đọc tập thơ  Kinh Tuyến đen của Vĩnh Phúc

NXB Hội Nhà Văn 2009

            Nhà giáo, nhà thơ, nhà phê bình văn học, nhà biên kịch điện ảnh, nhạc sĩ Vĩnh Phúc, tên thật là Đoàn Đình Phúc, tuổi Quý Tỵ (1953) tại Thừa Thiên - Huế, từng sống, dạy học và sáng tác tại Cam Ranh, Khánh Hòa, vừa qua đời bởi căn bệnh hiểm nghèo giữa lúc tài hoa đang phát tiết. Anh từng viết nhiều kịch bản phim truyện, nhiều bài phê bình văn học và ca khúc có giá trị. Cuối năm 2009, anh xuất bản tập thơ "Kinh tuyến đen" do Nhà xuất bản Hội Nhà văn ấn hành theo khuynh hướng sáng tác Hậu hiện đại. Trước lúc xuất bản hơn một năm, Vĩnh Phúc có gửi cho tôi tập bản thảo. Đọc qua tôi thấy đây là những sáng tác có chất lượng nên đã viết bài phê bình Chú gà trống gáy vỡ mặt trời, sau đó, theo gợi ý của nhà thơ Mai Văn Phấn, tựa đề được đổi thành Khi tro bụi rửa mặt. Bài đã đăng tải trên một số trang web văn chương trong và ngoài nước. Để phân ưu với gia đình nhà thơ Vĩnh Phúc, tác giả xin đăng lại trên blog, xem như nén hương kính viếng hương hồn một nghệ sĩ đa tài nhưng yếu mệnh đất Cố Đô.

         Đ.V.S                                                                                         

Kinh tuyến đen không đơn thuần chỉ là tập thơ mang màu sắc Hậu hiện đại phá vỡ kết cấu ngôn ngữ truyền thống như một cố gắng tìm tòi theo dòng Tân hình thức, mà còn ở khả năng biểu đạt khá đa dạng những biến thái của xã hội công nghiệp chưa hoàn thiện nhưng đã có biểu hiện suy thoái.

Một trong những đặc trưng của chủ nghĩa Hậu hiện đại là tính hoài nghi cộng đồng với những khái niệm không phải bắt nguồn từ nhận thức lý tính mà mang tính đột biến, quy chiếu từ những góc nhìn hiện sinh làm biến dạng hiện thực thành thứ hiện thực hư vô hoặc hiện thực cực thực. Kinh tuyến đen, tuy cũng xuất phát từ nguồn nguyên liệu hiện thực nhưng cái hiện thực được phơi bày trước mắt chỉ là thứ ảo giác. Hiện thực được ẩn tàng dưới lớp vỏ phi lý của loại tư duy phi logic, lối suy tưởng ngược. Vì thế không thể tìm thấy sự dễ dãi trong ngôn ngữ biếu đạt. Trong mỗi câu thơ, Vĩnh Phúc đều đặt vào đó một ý tưởng, một triết lý nhân sinh. Các chất liệu cấu thành thơ ở đây vừa mang tính bình dân lại vừa siêu hình, bí hiểm. Nó cũng là một dạng cấu trúc ngôn ngữ đặc trưng đại diện cho một trường phái thơ ít nhiều mang tính nổi loạn.

Những hiện tượng đời sống cùng vấn nạn nhân sinh trong một cộng đồng xã hội thiếu vắng điểm tựa tinh thần, mù mờ về văn hóa, khủng hoảng nhân cách, được hình tượng hóa bằng ngôn ngữ thơ thông qua những lát cắt bất chợt của một cây bút từng trải. Yếu tố triết luận, cho dù đôi lúc thái quá vẫn là cái nền khá vững chắc hỗ trợ cho những ý tưởng đột xuất. Cách tư duy của Vĩnh Phúc thường là đi từ khái quát rồi đến cụ thể, từ vĩ mô đến vi mô mang tính chiêm nghiệm. Đặc điểm hiện sinh trong thời Tiền công nghiệp Việt Nam nhưng lại là Hậu công nghiệp của thế giới văn minh luôn có một khoảng cách. Sự không tương thích về những định chế dường như đang tạo nên những giá trị khập khiễng, thiếu bền vững, là nguyên nhân của sự mất ổn định. Công thức đi từ khái quát đến cụ thể, từ số phận cộng đồng đến thân phận con người luôn được quán xuyến trong toàn bộ tập thơ. Về mặt logic hình thức, Vĩnh Phúc không diễn đạt theo theo phong cách cổ điển dựa vào trình tự đoạn mạch mà kết cấu thường bị phá vỡ, câu văn đảo ngược, ý tưởng thật lồng trong ý tưởng giả, trật tự cú pháp đổi chiều, gây nên hiệu ứng thẩm mỹ khác nhau trong tư duy đối tượng tiếp nhận.

Đọc Kinh tuyến đen phải biết gạt bỏ lớp sương khói lờ mờ phủ lên những dòng chữ phi lý, bí hiểm. Khách thể và chủ thể, ý thức và vô thức, thời gian phi tuyến và hữu tuyến, hiện thực và ảo giác luôn là những đại lượng biến động vô thường nhưng tựu trung đều có cùng một hằng số văn hóa. Chúng là những vòng tròn đồng tâm tạo nên những quỹ đạo lồng vào nhau chi phối các giá trị, điều tiết mọi quan hệ.

Các phạm trù không gian, thời gian, lịch sử, đạo đức, văn hóa, tình yêu, hôn nhân trong quan niệm nhân sinh của Vĩnh Phúc đôi khi chỉ là những ý niệm giả tưởng. Con người Hậu hiện đại có vẻ như đang bị đột biến gene, tiến hóa thêm vài bậc về sinh học nhưng lại thụt lùi vài bậc về văn hóa, đạo đức. Nói cách khác, với Kinh tuyến đen, con người không còn là cá thể đơn lập thuần túy mà não trạng đã bị lập trình, tình yêu không còn thiêng liêng trong niềm đam mê vô vị lợi. Nền văn hóa thứ cấp cùng với thứ ngụy thuyết được rêu rao như là chân lý Thượng Đế đã biến con người thành những kẻ hoài nghi vĩ đại.Vậy mà cái không gian hiện sinh nửa thiên đàng nửa địa ngục ấy, bằng phép phù thủy, vẫn còn đủ sức mê hoặc những kẻ cuồng tín hoặc nhẹ dạ cả tin. Không còn nghi ngờ gì nữa, trong Kinh tuyến đen, người đọc có thể tìm thấy phiên bản không mấy "nghiêm chỉnh" của mình có khi chỉ qua một cái hắt xì hơi hay nụ cười nhòe nhoẹt của cô gái điếm sau một đêm ế khách.

Để thích ứng với hoàn cảnh, con người mặc nhiên hình thành quán tính mặc kệ sự biến động của dòng đời. Anh ta cần một không gian ảo, một trạng thái quán tưởng vô định hình mà cái font của nó là thiên nhiên trong dạng thức nguyên thủy (cánh đồng, cơn giông, hạt mưa...) để tư duy về ý nghĩa của tình yêu, xem tình yêu là nơi trú ẩn an toàn cuối cùng :

mặc kệ những mưu đồ lũng đoạn

mặc kệ ngụy tín ngụy biện

tôi vác tôi đi, về quê, chân trần, lòng chân thật

…

vệt nắng xiên ngang vườn ổi

lưng áo mẹ mồ hôi, cánh tay trần em thắp trắng

tham nhũng ở rất xa, tham quyền như mây lặng

chú ve không nhả điệu sầu của bất cập...

                                          (Từ cánh đồng, dưới cơn giông)

Ký ức về cuộc chiến hai mươi năm trong Bên ni một cuộc chiến cũng nằm trong mạch tư duy trên. Hình ảnh bà mẹ thời hậu chiến ngồi cần mẫn khâu những vết thương "vá vào chiều những tàn tích khúm núm" không xuất phát từ hiện thực khốc liệt của máu và nước mắt mà được đẩy lên ở cấp độ tư tưởng. Mọi vết thương thời gian có thể chữa lành, nhưng vết thương tâm hồn hằn vào ký ức bởi giấc mộng phiêu lưu của những kẻ máu lạnh đẩy đồng loại vào những cuộc chiến tương tàn, hủy diệt cả một nền văn hóa thì khó mà hàn gắn được. Hình ảnh đứa cháu ngồi theo quán tính chiến tranh mà người bà không thể nào sửa được là một trạng thái bệnh lý được khái quát thành triết lý.

Trong Lạc, Ao nhà, Nỗi buồn đất đá...người đọc nhận ra trạng thái tâm lý con người biến dạng đáng kể dưới áp lực cuộc sống pha tạp đủ màu sắc. Thời đại tiền công nghiệp xuất hiện muộn song hành cùng với thể chế trái quy luật tự nó sinh ra những hệ lụy. Ở đây các mối tương quan ở cả hai thái cực được xem như cân bằng. Thói kiêu ngạo giai cấp, tập tính quen dùng giảo ngữ, trò chơi quỷ biện đang trở thành thời thượng. Người ta có thể ngụy tạo ra đủ thứ giá trị, kể cả đạo đức, trừ lương tâm, nên những mặt hàng như  nịt ngực hoặc băng vệ sinh phụ nữ được đặt bên cạnh những tuyên ngôn bịp bợm không có gì là nghịch lý. Thế giới đang bị phân rã, tâm hồn bị đánh tráo, những mảnh vỡ của trật tự đan xen, va chạm, chèn ép nhau trong sự vận động hỗn loạn là dự cảm cho một sự đổ vỡ trên quy mô lớn. Thân phận con chim sẻ nâu bị cầm tù trong không gian ô nhiễm  chính là sự bế tắc của những công dân hạng hai, hạng ba suốt đời bị lường gạt bởi những triết thuyết của một vài kẻ bệnh hoạn. Với Nỗi buồn đất đá, "Dốc mài sắc đỉnh gió mù nhọn hoắt", tác giả bắt đầu bằng một sa mạc cát và kết thúc là nỗi cô đơn hoang tưởng. Đây là trạng thái siêu thực của một thế giới hỗn độn, khô cứng, chết chóc. Tất cả những điềm gở đó đều lắng đọng trong tiếng gà gáy báo hiệu một bình minh đau đớn. Tình yêu đi xuyên qua đất đá làm đất đá chuyển động. Đây có vẻ như là hiện tượng đóng băng tâm lý, con người mất niềm tin, nhìn thấy ảo ảnh trong cái nền siêu thực.

Quy luật của tình yêu cùng cách diễn đạt nó được Vĩnh Phúc lặp đi lặp lại với tần số cao. Hình ảnh bước nhảy của người thiếu nữ với động tác nhón chân như là sự thăng hoa của quá trình vận động tâm lý. Cái nhón chân cũng là điều kiện cần để thay đổi lịch sử. Một khi cú nhảy thành công ( với người con gái điều này hoàn toàn không khó), mọi bí mật cuộc sống được hé mở. Khúc valse luân vũ chính là nhịp điệu hài hòa, là năng lượng cuộc sống mà nguồn nuôi dưỡng nó chính là vẻ đẹp thanh xuân của những giai nhân.

Thơ nghiêng về triết luận, quan điểm hiện sinh của tác giả biểu hiện khá rõ trong mạch tư duy về cái cô đơn, sự vô nghĩa của cuộc sống nhưng vẫn khao khát tình yêu như là cứu cánh của kiếp nhân sinh. Phần lớn các bài trong Kinh tuyến đen, yếu tố Hậu hiện đại nổi lên như là phương tiện chuyển tải tư tưởng nghệ thuật thông qua đặc trưng ảo hóa, số hóa hệ thống ngôn từ. Từ ngữ ở đây không chỉ mang nội hàm cổ điển mà nó còn tiếp nhận những chức năng mới, khơi dòng chảy tâm lý, định dạng những khái niệm mở rộng trường ngữ nghĩa. Cùng một từ "rỗng", tác giả liệt kê hàng loạt trạng thái: không gian rỗng, thời gian rỗng, một đám nhân quần rỗng, và cuối cùng là tâm hồn rỗng. Đó chính là những dạng thức khác nhau của sự vô cảm, bế tắc trong một xã hội mòn mỏi bởi căn bệnh trầm kha, vô phương cứu chữa. Ở đấy, lớp trẻ, những chủ nhân ông tương lai sống không lý tưởng bởi đã bị nhồi nhét quá nhiều thứ lý thuyết bánh vẽ. Hình ảnh" mẹ ngồi nhai ký ức đồng trưa" và  cơn gió nam chạy trên bãi tha ma hoang phế càng khẳng định bức phác thảo nhợt nhạt, u buồn "ngày rỗng buồn lên mặt trống rỗng", là sự suy kiệt của tư duy, thoái hóa tình yêu, tha ma hóa đạo đức.

Đi tìm ý nghĩa cuộc sống luôn là khát vọng thường trực trong tâm tưởng Vĩnh Phúc. Bất chợt nhìn thấy bóng khói lam chiều, nhà thơ liên hệ ngay đến bản chất thế giới với hàng loạt quy luật đối nghịch nhau trong sự vận hành vĩnh cửu. "Khói lam chiều", "cánh cò nhúc nhắc" gợi nhớ về khung cảnh thanh bình của thời xa vắng, đồng hiện cùng nhịp điệu nhốn nháo thời hậu chiến với những xung đột ý thức hệ, những lý thuyết chắp vá lởm khởm, đang ngắc ngoải thở dài. Ở môi trường hỗn tạp ấy, tư tưởng thối rữa, văn chương ba xu, tình yêu chụp giật là động lực làm nhân cách nhanh chóng suy tàn :

khói lam chiều, khói lam chiều

chân đi mấy dặm quan hà nghi ngút

buồn con mắt, khói lam về đâu

mưa ướt mái hiên, mưa đồng rơm rạ

(...)

chân mây khóc

thành lệ của đất, nóng

nước mắt người, bụi cay 

                                    (Bóng khói em)

Với cái nhìn hoài nghi, lại được ẩn dụ nhiều tầng qua các hiện tượng như mây, mưa, sương, khói..., Vĩnh Phúc luôn biểu đạt một thứ hình ảnh phi truyền thống, phi tự nhiên. Có thể đó là hiệu ứng của trạng thái cảm xúc siêu thực, chơi vơi trong màn sương khói mông lung:

Hoàng hôn phi, lộ thiên khúc nhạc sầu

Bỏ đi. Chân trời mẹ ngân ngấn đáy mắt con

                                   (Thu mưa)

Đó là thứ mùa thu phá phách, phi nhân sinh, đầy huyễn tưởng nhưng biết đâu lại "tiệm cận" được cái "Đạo" của Thượng đế chăng? Vì lẽ đó, trong Em ơi, mùa thu Hà Nội, dưới con mắt kẻ lãng du, tác giả nhìn tâm hồn người đất kinh kỳ chỉ qua một thoáng hồ Tây :

Hà Nội, ngày cứ phi, Hồ Tây mưa lao đao

Áo căng buồm chạy trắng một vai đầy

Anh lộ thiên, phím tình kêu, ngần ngại

Hà Nội, rứt ruột anh, mộng du xanh

(...)

Cuộc chữ chưa bày trăm năm đã cạn

Heo may gầy, tóc xõa ngọn gầy hao

Rõ ràng đó là một Hà Nội được "siêu thực hóa" qua cách đảo trật tự chữ nghĩa, cú pháp, tạo được chiều sâu suy ngẫm bởi sự kết hợp cả các động thái nghe, nhìn, cảm trong một không gian thu lãng đãng, huyền ảo.

Tuy nhiên đôi khi hình ảnh chỉ mang tính biểu tượng. Tác giả dùng thứ dơ bẩn để tẩy rửa dơ bẩn. Một ẩn ức tâm trạng được mã hóa dưới dạng "tro". Hiện thực biến dạng thành loại vật chất trần trụi mang hình hài đạo đức, tín ngưỡng:

 chữ trinh được cứu vớt khi bụi tro rửa mặt

 ta bảo em sạch trong...

                                  ( Khi bụi tro rửa mặt)

Đến Tháng bảy hoa hậu, yếu tố triết luận trong mạch cảm hứng hiện sinh làm câu thơ không còn giữ được tính chính xác ngữ nghĩa. Nó đã chuyển hóa, nhảy múa trước sức nặng của đồng tiền. Cả một xã hội lên cơn co giật bởi những cuộc đấu xảo người đẹp thật giả lẫn lộn:

những phiên bản trợn trừng

tháng bảy, mưa lõa thể, màu trời biến sắc

(...)

nhan sắc đánh bóng mạ kền

nhân ái ngụy trang

lên ngôi hoàn vũ

Ở cấp độ sâu hơn, trong không gian hiện sinh, tác giả cảm nhận về sự "rơi" qua những dạng thức khác nhau nhưng đều có đặc điểm chung là trạng thái tâm lý được hình tượng hóa bằng âm thanh. Con sóng rơi, người điên rơi, quy luật tự nhiên bị đảo lộn:

hồn nhiên em nói lời đạo đức trên cái váy

ngắn cũn

trong quá khứ có thì tương lai. Phật hiện

ma quỷ mặc áo gấm, búp bê nhựa

hát tụng ca vô lý những điều có lý

                                         (Rơi)

Rơi thực chất là thứ triết lý đổ vỡ về mặt hiện thực phi lý nhưng lại được nhận thức như là chân lý.

Man mác, lãng đãng như sương mù lởn vởn trên đỉnh núi một sớm đầu xuân là đặc trưng của loạt bài thuộc loại Gió Vu Lan, Khúc xuân thổi hoang vu chi lạ, Cỏ non năm mới... Ở đấy, chất ảo lấn lướt chất thực, tâm lý phản ứng với khung cảnh thiên nhiên :

gió bò dốc tháp ảo tưởng

chốn vắng tư duy

(...)

tôi đuổi theo ngọn gió gõ

boong boong chuông chùa mùa Vu Lan trong suốt

                                        (Gió Vu Lan)

Trong chốn vắng cô liêu ấy, người ta thông cảm hoàn cảnh bê bối của chàng nghệ sĩ lãng du không thể tự nuôi sống mình bằng sáng tạo nghệ thuật. Người tình bỏ đi, anh ta bơ vơ trong chính căn phòng ổ chuột của mình:

mắt em xua gã đàn ông tôi khỏi bậc thềm

tay em xô thằng nghệ sĩ tôi nhào xuống vực

đàn với địch, văn với vẻ, bày trò

đói rách

tôi ôm đàn khúc xuân thổi hoang vu chi lạ

gãy gánh

cạn đời...

                                        (Khúc xuân thổi hoang vu chi lạ)

Trong cái nhếch nhác đến tận cùng, người nghệ sĩ nhìn thảm cỏ non năm mới như là bức phác thỏa nghịch lý hoặc khúc biến tấu nhạt nhẽo. Ngay cả ngày tết người ta cũng phải núp sau mặt nạ để che đi sự thật không mấy tốt đẹp.

Khả năng tự đánh mất nhân cách của con người bởi những cơn mê sảng là hiện thực. Khi trật tự thế giới bị đảo ngược, con sâu tượng trưng cho sự tha hóa của nhân tính chẳng khác gì con sâu trong Biến dạng của Albert Camus. Những cặp phạm trù đối lập trong mối tương quan hiện sinh thực chất chỉ là những giả thuyết không bền vững. Con sâu cũng là quán tính, là thứ nhân cách giả tạo trong đời sống cộng sinh. Hình ảnh lũ kiến vong thân bên ly cà phê úp ngược chính là một dạng thức vật chất được cách điệu thành thứ tư tưởng bạc nhược:

dòng đời chảy dưới mây trôi

buồn đôi môi

chú gà trống gáy vỡ mặt trời

(...)

ly cà phê đáy cạn

đủ cho lũ kiến vong thân

khoái lạc khép mình khói thuốc bạc nhược

này chú sâu

chú vẫn đi tìm nhân tính đó ư?

Thái độ hoài nghi là đặc trưng phong cách của Kinh tuyến đen. Bình minh và vết sẹo là giấc mơ của một kẻ hoang tưởng. Anh ta mơ thấy bầy quạ xâm chiếm thế giới loài người. Giấc mơ kéo theo vô số hình ảnh chết chóc trong nghi thức tang lễ cộng đồng. Ma quỷ và ảo giác biến con người thành những kẻ tâm thần. Những xung đột  gây nên ấn tượng khủng khiếp đến nỗi hằn thành vết sẹo trên bình minh...

Khi tro bụi rửa mặt, đó chính là thông điệp của cuộc sống được trình bày bằng cảm thức Hậu hiện đại. Kinh tuyến đen là vô hướng, vô định hình, nhưng nội hàm của nó có giá trị nhận thức trong một tổng thể nghệ thuật giàu tính khám phá. 

                                                            Chí Linh, 12 / 10 / 2009

                                                                         ĐVS