“Đất nước mình
ngộ quá phải không anh”, một câu hỏi lớn không lời đáp…
Đặng Văn Sinh
Điều dễ nhận thấy là bài thơ ra đời vào thời điểm
những bất cập xã hội đã vượt quá giới hạn chịu đựng của con người. Đó là những
dòng cảm xúc bất chợt dâng trào mà điểm nhấn của nó là hàng loạt câu hỏi như
những dòng cảm thán được hình thành từ tâm thức của một công dân quá yêu đất
nước mình.
Bố cục bài thơ gồm năm khổ, trong đó, mỗi khổ đều mở
đầu bằng một câu hỏi tu từ được thiết lập trong mối quan hệ đồng đẳng. Câu hỏi
tu từ, nghĩa là, hỏi chỉ để tạo ra hiệu ứng thẩm mỹ, không cần phải trả lời,
bởi câu trả lời đã nằm sẵn trong cấu trúc nội tại văn bản. Đây chính là nét đặc
trưng của thi pháp thơ truyền thống, không chỉ với người Việt mà cả với cộng
đồng nhân loại.
Các câu hỏi mở đầu cho mỗi khổ thơ “Đất nước mình ngộ quá phải không anh”, “Đất
nước mình lạ quá phải không anh”, “Đất nước mình buồn quá phải không anh”, “Đất
nước mình thương quá phải không anh”, “Đất nước mình rồi sẽ về đâu anh?”,
được xem như cùng một cấu trúc ngữ pháp, sử dụng nhuần nhuyễn lớp từ vựng thông
tục, rất gần gũi với đời sống thường nhật, không chú ý đến các biện pháp tu sức
nhưng lại có khả năng biến thái linh hoạt, tạo nên giá trị biểu cảm không giới
hạn. Thông thường, với thể loại thơ thế sự cảm thán, những câu hỏi tu từ, luôn
được bố trí theo trình tự từ cụ thể đến trừu tượng, khái quát (hoặc ngược lại)
để diễn tả một hiện tượng xã hội, lịch sử hay văn hóa, cuối cùng, ý tưởng được
“gói” lại trong câu kết làm bài thơ bỗng sáng lên, tạo ấn tượng mạnh với người
tiếp nhận gọi là thủ pháp nghệ thuật ngôn từ. Ta có thể kiểm chứng đặc điểm này
qua bài “Chợ” của Nguyễn Duy với lời đề từ khá hài hước “Kính tặng vợ nhân đầu năm Con Khỉ”. Bài có bốn khổ thì ba khổ đầu sử
dụng câu hỏi tu từ ở cấp độ phi đồng đẳng tăng tiến theo trình tự từ cụ thể đến
trừu tượng tạo ra không gian cảm xúc đa chiều với nhiều cung bậc tâm trạng: “Có món ngon nào giá rẻ không em?”, “Có đam
mê nào giá rẻ không em?”, “Có yêu thương nào giá rẻ không em”, “Có hạnh phúc
nào giá rẻ không em?”. Và, cứ sau mỗi câu lại là một diễn ngôn trần tình
đầy chất bi hài, diễn tả tâm trạng ai oán của một nhà thơ được mẹ trót sinh ra
gắn với “câu sấm mệnh con cò”.
